ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 7، مهر 1400 ، شماره پی در پی 65

بررسی عناصر زبان عامیانه در مثنوی معنوی (دفتر اول تا سوم)

صفحه (119 - 136)
محبوبه حیدری (نویسنده مسئول)، سعید حاج ابراهیمی
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1399

چکیده

زمینه و هدف: زبان عامیانه یکی از جلوه های نظام زبان است. بخشی از مخاطبان عرفا، عامّۀ مردم بودند. مولانا بعنوان بزرگترین شاعر عارف ایران، در مثنوی از عناصر زبان عامیانه برای انتقال مفاهیم والای اخلاقی و عرفانی بسیار بهره گرفته است. هدف این پژوهش، استخراج و بررسی عناصر زبان عامیانۀ مثنوی، در سه سطح فرایندهای آوایی، واژه ها و جملات است.

روش مطالعه: این پژوهش نظری است و به شیوۀ مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. جامعۀ آماری دفتر اول تا سوم مثنوی بوده است.

یافته ها: در بین فرایندهای آوایی، حذف و ابدال بیشترین فراوانی را داشتند. در بخش اسمهای عامیانه، اسمهای اتباع، اسم صوت و اسامی مربوط به لهجه های محلّی، بخش عمده ای از اسمها بودند. در بخش فعلها، فعلهای پیشوندی، فعلهای مرکب و گروههای فعلی، بیشترین میزان را داشتند. بخش عمده ای از صفتهای عامیانه را دشنامها، صفتهای کنایی و صفتهای متعلّق به لهجه های محلی تشکیل میدادند. قیدها فراوانی کمی داشتند و حروف و ضمیر نیز بسیار کم در سه دفتر مشاهده شد. ضرب المثلها بعنوان نماد جملات عامیانه، فراوانی بالایی داشتند. در قصّه ها به تناسب شخصیّتهایی که از طبقۀ عوام جامعه هستند، میزان استفاده از عناصر زبان عامیانه بیشتر بود.

نتیجه گیری: مولانا در دفتر اول تا سوم مثنوی از زبان عامیانه در فرایندهای آوایی، واژه ها و جملات استفاده کرده است و زبان خویش را به زبان عوام جامعه نزدیک کرده تا اشتیاق مخاطب را برانگیزد و او را بسوی فهم بهترِ لطایف و دقایق مثنوی رهنمون سازد.

کلمات کلیدی
مولانا , مثنوی , زبان عامیانه , فرایندهای آوایی , واژه , جمله

• از اشارتهای دریا. توکلی، حمیدرضا. (1394). چاپ سوم. تهران: مروارید.
• تاریخ زبان فارسی، ناتل خانلری، پرویز. (1365). جلد دوم. تهران: نشر نو.
• توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، باطنی، محمدرضا. (1386). چاپ بیستم. تهران: امیرکبیر.
• در سایۀ آفتاب، پورنامداریان، تقی. (1384). چاپ دوم. تهران: سخن.
• زبان شناسی جدید، یرویش، مانفرد. (1363). ترجمۀ محمدرضا باطنی. چاپ دوم. تهران: آگاه.
• زبان شناسی و زبان، فالک، جولیا. (1387). ترجمۀ علی بهرامی. تهران: رهنما.
• سرّ نی، زرین کوب، عبدالحسین. (1386). جلد اول. چاپ یازدهم. تهران: علمی.
• شرح جامع مثنوی، زمانی، کریم. (1395). دفتر سوم. چاپ بیست و هشتم. تهران: اطلاعات.
• شرح جامع مثنوی، زمانی، کریم. (1396). دفتر اول. چاپ چهل و نهم. تهران: اطلاعات.
• شرح جامع مثنوی، زمانی، کریم. (1396). دفتر دوم. چاپ سی و هشتم. تهران: اطلاعات.
• فرهنگ ایرانی در قلمرو سلجوقیان روم، ربانی، زهرا. (1391). تهران: علمی و فرهنگی.
• فرهنگ فارسی عامیانه، نجفی، ابوالحسن. (1378). جلد اول. تهران: نیلوفر.
• فیه مافیه، مولوی، جلال الدین محمد. (1386). تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چاپ دوم. تهران: آگاه.
• مقالات شمس، شمس تبریزی. (1391). تصحیح محمدعلی موحد. چاپ چهارم. تهران: خوارزمی.
• مناقب العارفین، افلاکی، شمس الدین احمد. (1362). تصحیح تحسین یازیجی. جلد اول. تهران: دنیای کتاب.
• مولانا جلال الدین، گولپینارلی، عبدالباقی. (1375) ترجمۀ توفیق سبحانی. چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.